Zdolny młodzieniec został wychowany razem z wnukiem panującego cesarza, młodym Andronikiem III. Swoją edukację młody Palamas przerwał w siedemnastym roku życia, pragnąc poświęcić się życiu monastycznemu. Około dwudziestego roku życia udał się na Świętą Górę Athos, by zostać mnichem.

Młody Grzegorz namówił swoją matkę Kallonię, siostry Epicharidę i Teodotię oraz część służby, by wstąpili do okolicznych monasterów, zaś sam, w towarzystwie dwóch młodszych braci, Makarego i Teodozjusza, udał się na Athos. Palamas zaczął swoje życie mnisze pod kierownictwem św. Nikodema Watopedzkiego, z rąk którego przyjął postrzyżyny mnisze. Po jego śmierci udał się do Wielkiej Ławry św. Atanazego. Trzy lata później Grzegorz oddalił się do pustelni Glossa pod kierownictwo Grzegorza Drimysa. Po jednej z wielu pirackich napaści Turków na Górę Athos, ok. 1325 r., wielu mnichów, opuściło Świętą Górę. Palamas razem z jedenastoma mnichami udał się do Tesaloniki. Ich ostatecznym celem była Jerozolima. Palamas jednak nie kontynuował podróży z powodu widzenia, w którym patron tesaloniczan, św. Dymitr (+306) nakazał

mu pozostać w mieście. Tam też, na prośbę swoich towarzyszy Palamas przyjął święcenia kapłańskie (ok. 1326 r.). Cała grupa wkrótce zamieszkała w górzystym rejonie obok Berei, gdzie Grzegorz oddał się surowej ascezie. W 1331 roku, z powodu częstych wypadów zbrojnych ze strony Serbów, Palamas wrócił na Athos, do pustelni św. Sawy obok Wielkiej Ławry. Między 1332 a 1334 rokiem światło dzienne ujrzały pierwsze pisma Palamasa. W 1335/36 władze Athosu wyznaczyły Palamasa ihumenem monasteru Esfigmenu, jednak posługa św. Grzegorza w tym miejscu nie trwała zbyt długo.

W 1330 roku z Italii do Konstantynopola przybył kalabryjski mnich Barlaam. Świetny znawca greckiej filozofii uzyskał rozgłos, krytykując niski, jego zdaniem, poziom wykształcenia elit stolicy wschodniego cesarstwa. Andronik III zatrudnił go jako wykładowcę na cesarskim uniwersytecie. Barlaam wszedł w konflikt z mnichami reprezentującymi nurt hezychazmu, będącym sposobem życia monastycznego, przez

który realizowane jest zjednoczenie z Bogiem w ciszy (gr. ησυχία, hezychia) i odosobnieniu poprzez nieustanną modlitwę. Barlaam zapoznawszy się z praktykami hezychastów, zwrócił się przeciwko nim, ich zwolenników nazywając prześmiewczo „patrzącymi w pępek” (ομφαλοσκόποι) oraz obwiniając ich w herezji mesalianizmu, gdyż jego zdaniem hezychaści twierdzili, że podczas modlitwy oglądają istotę (ουσία) Boga. Mnisi odpowiedzieli na ataki Barlaama i tak zaczęły się spory hezychastyczne, w których wzięli udział najlepsi filozofowie i teologowie tego okresu. Przyczyny sporu są opisywane w bardzo różny sposób i wiele z nich pozostaje wciąż jeszcze nie do końca opracowanych. Mówi się o konflikcie arystotelików z platonikami, racjonalistów z mistykami, zwolenników zjednoczenia z papiestwem z jego przeciwnikami, zelotów z politykami. Bezspornym faktem pozostaje, że bezpośrednim zarzewiem sporu był Barlaam z Kalabrii, człowiek związany z Kościołem, wykształcony w duchu zachodnim.

Hezychazm opiera się na Ewangelii, w której Bóg nawołuje do oczyszczenia swojego serca i nieustannej modlitwy, dając jednocześnie obietnicę, że będzie się Go oglądało: Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą (Mt 5,8). Podążając wzorem Mojżesza i innych starotestamentowych proroków, którzy stali się godni, by oglądać chwałę Bożą za zasłoną, hezychaści ćwiczą się i modlą, by oglądać z odkrytym obliczem chwałę Pańską (2 Kor 3,18 – tłum. J. Wujek), jako tę samą światłość, którą oglądali apostołowie na Taborze (Mt 17,2). Monastyczny ruch hezychazmu pochodzi z czasów Ojców Pustyni – pierwszych mnichów chrześcijańskich. O takim sposobie życia mniszego mówią też Ojcowie Kościoła od pierwszych wieków chrześcijańskich: ojcowie kappadoccy (IV w.), Ewargiusz z Pontu, (IV-V w.), Makary Egipski (IV w.), Diadoch z Fotyki (V w.), autor kryjący się pod imieniem Dionizego Areopagity (V w.), Maksym Wyznawca (VI-VII w.), Jan Klimak (VI w.), Symeon Nowy Teolog (X-XI w.), Niketas Stethatos (XI w.), Grzegorz Synaita (XIV w.) i wielu innych ascetów, przede wszystkim związanych z Synajem, jak również justyniańskie prawodawstwo oraz 41 kanon Soboru in Trullo. Wraz z upływem czasu w tej tradycji monastycznej wykształciła się pewna technika odmawiania modlitwy. Metoda ta polega one na zachowaniu ciała w pochylonej pozycji podczas wiielogodzinnego powtarzania krótkich wezwań modlitewnych, tzw. modlitwy Jezusowej lub modlitwy serca: Panie Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną nade mną grzesznym.

Wiosną 1338 r. Palamas napisał pierwszą z trzech Triad w obronie świętych hezychastów, w której nie wymienił imienia Barlaama, gdyż wtedy nie znał jeszcze jego antyhezychastycznych traktatów. W pierwszej połowie 1339 r., gdy kalabryjski filozof przebywał w zachodniej Europie, gdzie w Awinionie przed papieżem Benedyktem XII występował z politycznymi przemowami w sprawie unii kościelnej (była to misja, powierzona mu przez cesarza bez oficjalnego poparcia Cerkwi), Palamas odpowiedział na jego traktaty drugą Triadą, obalającą poglądy z traktatów Barlaama. Po swoim powrocie, zimą 1339/40 r., Barlaam opublikował nowy zbiór antyhezychastycznych traktatów pod tytułem "Przeciwko mesalianom". Niedługo

potem Palamas wrócił na Athos, gdzie uzyskał podpisy mnichów, cieszących się największym autorytetem, pod Tomosem hagioryckim – dokumentem, potępiającym wszystkie podstawowe idee Barlaama, którego imię jednak nie jest w tomosie wymieniane. Mniej więcej w tym samym czasie, w odpowiedzi na traktat Przeciwko mesalianom, Palamas napisał swoją trzecią Triadę, w której wyłożył naukę o przebóstwieniu (θέωσις), światłości Taboru jako niestworzonej energii boskiej, a także swoje pojmowanie różnicy między boską istotą (ουσία) a energiami.

Ostateczne rozwiązanie konfliktu miało miejsce w czerwcu 1341 r. na Soborze, na którym Barlaam wystąpił w roli oskarżyciela. Zwołaniu soboru towarzyszyły posiedzenia przedsoborowe, na jednym z których cesarz Andronik III próbował pogodzić obie strony, między innymi zakazując Barlaamowi oskarżania Palamasa o herezję.  Rezultatem Soboru było pełne zwycięstwo Grzegorza Palamasa: Barlaam został osądzony (choć nie obłożono go anatemą) za bluźnierstwo przeciwko hezychastom i za radą wielkiego domestyka Jana Kantakuzena przyznał się do błędu i poprosił o wybaczenie św. Grzegorza. Cesarz

Andronik III wygłosił okolicznościową mowę i wszyscy cieszyli się przywróconym pokojem. Niestety, już następnego dnia cesarz nagle zachorował i 15 czerwca zmarł.

Barlaam spróbował jeszcze raz przedstawić swoje oskarżenia, ale wkrótce zrozumiał, że jego poglądy nie natrafiają na podatny grunt, zatem opuścił Konstantynopol i wyjechał do Italii. Kalbaryjski filozof udał się najpierw do Neapolu, a później do Awinionu, gdzie przeszedł na wiarę łacińską i jeszcze w październiku tego samego roku został mianowany biskupem Gerace (unickiej, greckiej diecezji) przez papieża Klemensa V.

Zmarł między 1348 a 1350 rokiem.

W lipcu 1341 r. w cerkwi Hagia Sofia, w obecności Jana Kantakuzena odbył się drugi Sobór, na który został wezwany oskarżony przez patriarchę Grzegorz Akindinos, zajmujący do tej pory pozycję mediatora i rozjemcy między Barlaamem i Palamasem. Po zakończeniu Soboru Palamas pozostał w Konstantynopolu, gdzie miał odegrać ważną rolę w walce o regencję przy małoletnim Janie V Paleologu. Pod koniec 1341 r. Palamas, po bezskutecznych próbach wpłynięcia na sytuację polityczną oddalił się do monasteru Świętych

Archaniołów, gdzie oddał się ascezie. W 1341 i 1342 św. Grzegorz napisał 6 traktatów, w których rozwinął naukę o rozróżnieniu natury (oυσία) i energii w oparciu o tradycję patrystyczną, obalając główne tezy i oskarżenia Akindinosa. Te dzieła posłużyły za podstawę do nowych oskarżeń pod adresem Palamasa, tym razem – o roztrząsanie i dyskutowanie spornych teologicznych kwestii, co było zakazane przez soborowy tomos z 1341 r.

Wiosnąa 1347 patriarcha Izydor I wyświęcił Palamasa na arcybiskupa Tesaloniki, na miejsce zdjętego

z urzędu Hiacynta. Hierarcha nie mógł jednak objąć swojej katedry aż do 1350 r., gdy Jan Kantakuzen przywrócił kontrolę nad Tesaloniką i zwyciężył „zelotów”, którzy wzniecili powstanie jeszcze w 1342 r. i uparcie nie chcieli uznać Kantakuzena za cesarza. Palamas udał się w związku z tym na Athos, gdzie spotkał się z serbskim królem Stefanem Duszanem, który w tym okresie bardzo hojnie wspierał monastery na Świętej Górze, umacniając swoje zwierzchnictwo nad Athosem.  Po krótkim pobycie w stolicy biskup wyjechał do Tesaloniki, jednak znowu nie mogąc wjechać do miasta, udał się na wyspę Lemnos.

Jesienią 1351 r. Palamas objął w końcu katedrę w Tesalonice. Jednak już wkrótce św. Grzegorz został zmuszony opuścić miasto, gdyż w 1354 r. cesarz Jan V zwrócił się do niego z prośbą o pośredniczenie w jego sporze z Kantakuzenem. Po drodze do Konstantynopola Palamas wspadł w niewolę turecką, która trwała ok. roku (1354-1355), dopóki nie dostarczono żądanego okupu za hierarchę.

W 1355-1357 r. Palamas aktywnie uczestniczył w życiu swojej diecezji, odprawiając nabożeństwa, wygłaszając homilie na praktycznie każde wydarzenie roku liturgicznego i dokonując wielu uzdrowień. W 1357 r. jego zadawniona choroba ujawniła się ze zdwojoną siłą i 14 listopada zmarł. Jego ciało spoczęło w katedralnej świątyni w Tesalonice, Hagii Sofii (VII-VIII w.).

W 1368 został kanonizowany przez patriarchę Kallistosa, zaś synodalny dekret ustanowił wspominanie

jego pamięci w drugą niedzielę Wielkiego Postu. Dziś relikwie św. Grzegorza Palamasa przebywają w katedrze metropolitalnej jego imienia.

* Niniejszy artykuł składa się z wybranych fragmentów niepublikowanej pracy magisterskiej autorstwa Grzegorza Makala, pt. Dialog św. Grzegorza Palamasa z islamem. Islam w dziełach Palamasa, napisanej pod kierunkiem ks. prof. dr. Jerzego Tofiluka i obronionej na Wydziale Teologicznym Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w 2012 r.