W Ewangelii przechowywanej w cerkwi prawosławnej pw. św. Mikołaja w Radomiu, znajduje się wpis: Knigu siju sw. Jewangielije prinoszu w dar radomskoj prawosławnoj swiato-Nikołajewskoj cerkwi w dien’ oswiaszczenija onoj, oktiabria 10/22 dnia, 1837 goda. Smirennyj Antonij, prawoslawnyj jepiskop Warszawskij (w tłumaczeniu na język polski: Księgę tę, św. Ewangelię, składam w darze radomskiej cerkwi prawosławnej   św. Mikołaja w dniu jej poświęcenia 10 października 1837 roku [1]. Pokorny Antoni, Prawosławny Biskup Warszawski) [2]. Po przeczytaniu tych słów należy postawić pytanie: kim był biskup warszawski Antoni? Odpowiedzi należy szukać w poniższym tekście. Artykuł jest jedynie bardzo ogólnym zarysem biografii późniejszego metropolity petersburskiego. W dalszym ciągu prawosławni hierarchowie zarządzający diecezjami Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w XIX w. wymagają szczegółowych badań przeprowadzonych przez historyków w polskich, rosyjskich, białoruskich i ukraińskich archiwach oraz bibliotekach. Badania umożliwiłyby odnalezienie odpowiedzi na kolejny postulat badawczy: jaką rolę pełnił Kościół Prawosławny na ziemiach polskich na przestrzeni XIX i początku XX w.

Z pewnością poświęcenie cerkwi pw. św. Jerzego w Radomiu (rozebrana przez Rosjan w 1902 r.) dla społeczności prawosławnej, która funkcjonowała w tym mieście od połowy XVIII w., było dużym wydarzeniem historycznym [3]. Na kolejną wizytę duszpasterską prawosławni radomianie mieli czekać, aż do 1902 r. Wówczas 24 i 25 stycznia 1902 r. ks. Mikołaj Gliński dokonał konsekracji cerkwi pw. św. Mikołaja (obecnie kościół garnizonowy) [4]. Współcześnie kontynuatorką spuścizny po swych poprzedniczkach jest cerkiew pw. św. Mikołaja wybudowana przy ul. Warszawskiej w latach 1986-1992 [5].

Hierarcha, który przyjechał do Radomia z wizytą duszpasterską jesienią 1837 r. pochodził z Wołynia. Jerzy Rafalski [6] – tak brzmiało imię sprzed przyjęcia postrzyżyn mniszych – urodził się 19 lutego 1789 r. w Nujnie. Jego ojciec – Antoni Rafalski – był kapłanem w lokalnej, greckokatolickiej, parafii. Jerzy ukończył duchowną szkołę znajdującą się przy klasztorze bazylianów w Wierchowie. Tutaj zdobył wiedzę teologiczną i nauczył się języka łacińskiego i polskiego. Nie wiemy kiedy absolwent wymienionej placówki oświatowej przyjął prawosławie.

Prawosławne Duchowne Seminarium w Ostrogu było kolejną szkołą, którą ukończył Rafalski. Młody seminarzysta planował rozpocząć edukację w Kijowskiej Akademii Duchownej, ale choroba pokrzyżowała jego plany. W 1809 r. rozpoczął pracę, jako wykładowca, w ostrogskim seminarium. Tutaj ożenił się i był wyświęcony na kapłana.

 Podczas wojny rosyjsko – francuskiej 1812 r., po ewakuacji władz cerkiewnych z Ostroga, kierował diecezjalnym konsystorzem i biblioteką. W nagrodę w 1813 r. został przeniesiony na stanowisko wikariusza do soborowej cerkwi w Ostrogu. Świątynia pełniła wówczas rolę cerkwi w której rezydował biskup wołyński. Ks. Jerzy Rafalski piął się po szczeblach kariery duchownego. Był ekonomem Wołyńskiego Domu Biskupiego, ekonomem Seminarium Duchownego w Ostrogu, a od 1818 r. proboszczem ostrogskiego soboru.

W 1821 r. ks. Rafalski pochował żonę. W dalszym ciągu prowadził działalność edukacyjną i kapłańską w Ostrogu, gdzie władze cerkiewne mianowały go dziekanem dekanatu ostrogskiego diecezji wołyńskiej, którym był do 1832 r. Wówczas kierowany chęcią otrzymania postrzyżyn mniszych wyjechał do Moskwy. 20 października 1832 r. ks. Jerzy przyjął je z rąk metropolity moskiewskiego Filareta Na postrzyżynach otrzymał imię Antoni. Kilka dni później podniesiono go do godności archimandryty i skierowano do Ławry Poczajowskiej – największego wołyńskiego klasztoru prawosławnego. Tam, w latach 1833 – 1834, pełnił funkcję przełożonego.

8 lipca 1834 r. odbyła się chirotonia biskupia archimandryty Antoniego. Nowy hierarcha miał kierować powstałym 22 kwietnia 1834 r. wikariatem warszawskim, który wchodził w skład diecezji wołyńskiej [7]. Przed władyką Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej postawił zadanie zorganizowania struktur cerkiewnych na obszarze wikariatu. Po przyjeździe do Warszawy okazało się, że biskup Antoni ma do dyspozycji konsekrowaną w XVIII w. cerkiew pw. Świętej Trójcy. Stosunkowo szybko władze rosyjskie przekazały place pod nowe świątynie. Rok później bp Antoni konsekrował cerkwie garnizonowe w Zamościu, Modlinie i Warszawie. W 1837 r. poświęcił kolejne świątynie: pw. św. Jerzego w Modlinie, nowy sobór pw. św. Trójcy  w Warszawie, pw. św. Mikołaja w Radomiu. Do 1839 r. biskup konsekrował 12 świątyń. Cerkwie powstały m. in. w: Suwałkach, Lublinie, Drohiczynie, Jabłecznej. Synod pozytywnie ocenił działalność bp Antoniego. 5 października 1840 r. powołał do życia diecezję warszawsko-nowogieorgijewską, a jej zwierzchnikiem uczynił władykę Antoniego [8].

Warszawską eparchią Rafalski zarządzał do stycznia 1843 r. Wówczas przeniesiono go do Petersburga [9]. Tutaj objął urząd metropolity petersburskiego. Rosyjska Cerkiew Prawosławna liczyła wówczas 40 diecezji, z czego 4 eparchie znajdowały się w egzarchacie gruzińskim podległym Cerkwi w Rosji. Na terenie Imperium Romanowów w połowie lat 20 XIX w. funkcjonowało 27 585 świątyń [10]. Abp Antoni miał bezpośredni wpływ na politykę cerkiewną i stał się jedną z najbardziej wpływowych osób w rosyjskim państwie. Metropolitarną funkcję władyka Antoni pełnił dość krótko. Hierarcha zmarł 16 listopada 1848 r. Pogrzeb zwierzchnika petersburskiej metropolii odbył się w Ławrze pw. Aleksandra Newskiego w Petersburgu.

Władyka Antoni wspierał finansowo ikonopisarzy. Hierarcha twierdził, że na kapłanie, jako gospodarzu prawosławnej świątyni, leży obowiązek dbania o wystrój wewnętrzny cerkwi, a każdy ksiądz winien rozumieć istotę szkół ikonograficznych. Z tego względu kładł nacisk, by w podległych mu seminariach duchownych nauczano przedmiotu „ikonografia” [12]. Według opinii współczesnych władyka Antoni dążył do prowadzenia aktywnej działalności pasterskiej. Jego praca na rzecz Cerkwi przypadła do gustu ówczesnemu carowi Mikołajowi I, który wpłynął na decyzję Synodu w 1843 r., czyli w momencie wybrania abpa Antoniego na katedrę metropolitarną w Petersburgu.

Szkic jest jedynie zarysem biograficznym metropolity Antoniego (Rafalskiego). Jak zasugerowałem we wstępie należy rozbudować badania nad prawosławną hierarchią w XIX w. zarządzającą diecezjami położonymi w Królestwie Polskim, a co za tym idzie pokusić się o pełną biografię omówionego powyżej hierarchy.

[1] Wszystkie daty są podawane według kalendarza juliańskiego.

[2] N. Glinskij (protojerej), Nowyj prawosławnyj w g. Radomie sobor i torżestwiennoje jego oswiaszczenije, „Chołmsko-Warszawskij Jeparchialnyj Wiestnik”, 6/1902, s. 64

[3] S. Piątkowski, Radomskie prawosławie, [w:] www.radom.cerkiew.org z 7 czerwca 2008 r.

[4] N. Glinskij (protojerej), Nowyj prawosławnyj w g. Radomie…, s. 64 – 67; J. Antosiuk, Radomskie prawosławie, Radom 2004, s. 33.

[5] Szerzej o parafii w Radomiu zob.: J. Antosiuk, Radomskie prawosławie, Radom 2004, ss. 106; T. Rubczewski, Historia parafii prawosławnej w Radomiu, [w] http://radom.cerkiew.pl z 20 października 2012 r.  

[6] Biografia metropolity Antoniego (Rafalskiego) na podstawie: http://www.ortho-rus.ru/ z 7 czerwca 2008 r.

[7] A. Mironowicz, Kościół Prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX w., Białystok 2005, s. 42-43; B. Kumor, Początki prawosławnego biskupstwa w Warszawie, [w:] Chrześcijaństwo w dialogu kultur na ziemiach Rzeczpospolitej, red. S. Wilk, Lublin 2003, s. 231.

[8] A. Mironowicz, Kościół Prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX w., Białystok 2005, s. 42 - 43 i 46.

[9] I. Smolicz, Istoria Russkoj Carkwi. 1700-1917, t. VIII, cz. 1, Moskwa 1996, s. 224.

[10] Tamże, s. 266 i 277.

[11] http://www.ortho-rus.ru/ z 7 czerwca 2008 r.

mgr Stefan Dmitruk – doktorant Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskej w Lublinie; prowadzi badania dotyczące dziejów prawosławia na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX w. ze szczególnym uwzględnieniem diecezji chełmsko-warszawskiej i chełmskiej 

metropolita petersburski Antoni (Rafalski), za: http://pl.wikipedia.org 

cerkiew pw. św. Mikołaja w Radomiu (1837 – 1902) poświęcona przez bp. Antoniego (Rafalskiego), za: http://www.chram.com.pl (kolekcja pocztówek Aleksandra Sosny)