Stosunek człowieka do Boga przejawia się w różny sposób. Jednym z nich jest nabożeństwo. Pod pojęciem nabożeństwa rozumiemy, od strony zewnętrznej, zespół czynności realizowanych w zgromadzeniu wiernych pod przewodnictwem duchownego. Istotnymi elementami nabożeństwa jest lektura i śpiew tekstów, pochodzących z Pisma Świętego (psalmów) oraz będących dziełem natchnionych przez Boga autorów. Oprawę nabożeństwa stanowią odpowiednie gesty i czynności wykonywane przez celebransa, które mają znaczenie symboliczno-teologiczne, takie jak: okadzanie ołtarza i całej cerkwi, otwieranie i zamykanie Królewskich Drzwi, sposób poruszania się po cerkwi, procesja itp. Istotną symboliczną rolę pełnią również szaty liturgiczne i przedmioty święte używane podczas celebracji (np. świece, kadzidło).

Również wierni, którzy przychodzą na nabożeństwo, powinni aktywnie w nim uczestniczyć. Aktywny udział w nabożeństwie polega nie tylko na wypływającej z serca modlitwie i wewnętrznym skupieniu, ale także na aktywnym słuchaniu tekstów i pieśni oraz reakcjach na wezwania kapłana. Uczestnictwo w nabożeństwie to także zapalanie świec, czynienie na sobie znaku Krzyża, pokłony, śpiewanie hymnów, oddawanie czci ikonom, relikwiom itp.

Integralną częścią nabożeństwa jest miejsce celebracji. Cały wystrój cerkwi to uosobienie rzeczywistości transcendentnej. Jak pisał św. Paweł Florencki „świątynia to synteza sztuk”, gdyż wzywa całą sztukę do uduchowienia, do ożywienia, do odtworzenia życia w całej pełni. W prawosławnym nabożeństwie zjednoczone są poezja, sztuka wokalna, architektura, ikonografia, choreografia, scenografia. Dlatego wnętrze cerkwi jest mistyczne, pełne przyjaźni i ciepła, które charakteryzują obcowanie człowieka z Bogiem. Nabożeństwo sprawowane w cerkwi ukazuje nam rzeczywistość przemienionego świata i cel stworzenia. W pewnym sensie jest to paruzja Królestwa Bożego. W cerkwi na nabożeństwie dokonuje się to, co nazywamy obcowaniem świętych. Modlący się człowiek realnie staje pośród aniołów, proroków, apostołów, męczenników, świętych, a także własnych przodków, którzy „zasnęli w nadziei Zmartwychwstania i życia wiecznego” z Bogiem. Człowiek rzeczywiście czuje się tak jakby rzeczywiście przebywał w niebie.

Nabożeństwo wpływa także na zdolności poznawcze człowieka. Otwiera go na łaskę Bożą, napełnia jego umysł i serce niestworzonym światłem, które uzdalnia go do autentycznego obcowania z Bogiem. Człowiek jest w stanie lepiej zrozumieć nie tylko cel i sens istnienia świata, ale także lepiej poznać samego siebie. Oznacza to, że nabożeństwo posiada ogromne znaczenie w kształtowaniu człowieka pojmowanego nie tylko jako jedność psychofizyczna, ale także w jego wymiarze osobowym i społecznym. Można powiedzieć, że każde nabożeństwo, a szczególnie Boska Liturgia, jest sposobem i metodą formacji człowieka, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i wspólnotowym.

Kościół prawosławny posiada wiele rodzajów nabożeństw. Tworzą one trzy cykle:

dobowy,

tygodniowy,

roczny.

W skład cyklu dobowego wchodzą następujące nabożeństwa: 9 godzina kanoniczna (diewiatyj czas), nieszpory (wieczernia), powieczerze (powieczerije), nabożeństwo o północy (połunosznica), jutrznia (utrenija), 1 godzina kanoniczna (pierwyj czas), 3 godzina kanoniczna (trietij czas), 6 godzina kanoniczna (szestyj czas) i Boska Liturgia.

Wszystkie nabożeństwa są ześrodkowane wokół Liturgii eucharystycznej i przygotowują do uczestnictwa w niej. Pierwszym nabożeństwem sensu stricte, przygotowującym do Świętej Liturgii są nieszpory (wieczernia), które poprzedzone są czytaniem 9 godziny kanonicznej.

Przed liturgią eucharystyczną sprawowaną w niedzielę lub w wielkie święta celebrowane jest nabożeństwo całonocnego czuwania (wsienocznoje bdienije), które składa się z nieszporów (wieczerni), jutrzni (utrenii) i 1 godziny kanonicznej (pierwogo czasa). W Cerkwi greckiej nabożeństwo całonocnego czuwania znane jest pod nazwą Agrypnia.

Dla rozwoju prawosławnego nabożeństwa ogromne znaczenie miały dwa miasta: Jerozolima i Konstantynopol. Według źródeł historycznych nabożeństwo całonocnego czuwania zaczęto sprawować w IV wieku w Jerozolimie w bazylice Zmartwychwstania Pańskiego (na podst. Pielgrzymki do miejsc świętych – pątniczka z Galii lub Hiszpanii Egeria – IV w.) Stamtąd rozpowszechniło się ono w klasztorach znajdujących się w Palestynie. Wiemy również, że było ono sprawowane w Ławrze św. Sawy Uświęconego przed każdą niedzielą i w wigilię dni świątecznych (św. Symeon z Tessaloniki). Nabożeństwo to pierwotnie zostało wypracowane przez mnichów i dla mnichów (Było w zwyczaju, że mnisi w sobotę wieczorem przychodzili do świątyni na wieczernię. Potem mogli powrócić do swoich cel i ponownie po północy przybywali do świątyni na utreniję. Mnisi mieszkali w miejscach trudno dostępnych dla ludzi. By nie narażać siebie na niebezpieczeństwo pozostawali na noc w świątyni i oczekiwali na jutrznię. Fakt ten przyczynił się do powstania nabożeństwa całonocnego czuwania. Rozpoczynało się ono o zachodzie słońca i trwało całą noc, aż do momentu, gdy wstało słońce).

Rozpowszechnieniu praktyki sprawowania nabożeństwa całonocnego czuwania sprzyjał autorytet świątyni Zmartwychwstania. Święty Sawa napisał jako pierwszy regułę sprawowania nabożeństw cerkiewnych zwaną Typikonem, który został nazwany Typikonem Ławry św. Sawy Uświęconego lub Typikonem Jerozolimskim. Świadectwo o autorstwie Typikonu pochodzi od wspomnianego już św. Symeona, arcybiskupa Tessaloniki (XV w.). Wszędzie tam, gdzie używany był Typikon Jerozolimski występuje również nabożeństwo całonocnego czuwania. Za sprawą Rosyjskiej Cerkwi prawosławnej Typikon Jerozolimski został przyjęty i ugruntowany w praktyce liturgicznej Kościoła prawosławnego w Polsce.

Nieszpory (wieczernia)

W kościele jak już wspomniałam dzień liturgiczny rozpoczyna się od wieczora. Zgodnie z porządkiem tworzenia świata, wieczorem, czyli w pierwszych godzinach dnia sprawowana jest wieczernia, czyli nabożeństwo wieczorne. Tradycja wieczerni sięga czasów starotestamentowych. Chrześcijańskie nieszpory powstały na kanwie starotestamentowej modlitwy przy wieczornym zapalaniu świecznika.

Każda wieczernia posiada niezmienną podstawową strukturę. Należą do niej: 

1) Początkowa aklamacja: „Niech będzie błogosławiony Bóg nasz, w każdym czasie, teraz i zawsze i na wieki wieków”;

2) Psalm 103: „Błogosław duszo moja Panu”;

3) Wielka ektenia (pierwszy temat Stworzenie świata);

4) Fragmenty Psalmów: 140 „Panie, wołam do Ciebie” (Hospodi wozwach Tiebie), 141, 129, 116, i tekstów hymnów (stichir) zmieniających się w zależności od dnia;

6) Hymn „Światłości cicha” (Swietie tichij);

7) Prokimen wieczorny;

8) Hymn „Pozwól Panie w wieczór ten…” (Spodobi Gospodi w wieczer siej);

9) Ektenia błagalna;

10) Śpiew stichir (stichiry na stichownie);

11) Modlitwa św. Symeona „Teraz pozwalasz słudze Twemu, Władco” (Nynie odpuszczajeszy raba Twojego Władyko…)

12) Trisagion, Najświętsza Trójco, Ojcze nasz

13) Tropariony święta, świętego lub dnia

14) Modlitwy końcowe i zakończenie

Ten bardzo uproszczony schemat pozwala uchwycić treść wieczerni i przesłanie tego nabożeństwa. W treści prawosławnej wieczerni możemy wyróżnić cztery zasadnicze tematy:

stworzenie świata,

upadek pierwszych ludzi i wygnanie z raju,

zbawienie ludzkości i całego stworzenia,

wypełnienie oczekiwania na zbawienie.

Pierwszy wielki temat nieszporów to stworzenie świata. Temat ten jest przedstawiony słowami Psalmu 103: „ Błogosław, duszo moja, Pana, Panie, Boże mój, wielki jesteś bardzo ... Założyłeś ziemię na podwalinach jej ... Wodom wyznaczyłeś granicę ... Jak mnogie są Twoje dzieła, Panie! Wszystkieś w mądrości uczynił ...”

Drugim podstawowym tematem jest grzech i pragnienie wyzwolenia z niewoli grzechu. „Panie, wzywam Ciebie, pośpiesz do mnie, słuchaj głosu mego, kiedy Ciebie wołam. Niech moja modlitwa będzie jak kadzidło przed obliczem Twoim, a podniesienie rąk jak wieczorna ofiara” (Ps. 140, 1-2); „Wyprowadź z więzienia duszę moją, abym wysławiał Twoje imię” (Ps. 141,8).

Trzecim tematem jest oczekiwanie Zbawiciela. Temat ten jest treścią zarówno psalmów jak i następujących po każdym z 10 wybranych z nich wierszy hymnów, zmieniających się w zależności od dnia.

Czwarty temat, czyli oczekiwanie na zbawienie, inicjują słowa modlitwy św. Symeona „Teraz pozwalasz odejść słudze Twemu, Władco, według słowa Twego, w pokoju, Bowiem oczy moje widziały zbawienie Twoje, któreś przygotował wobec wszystkich ludzi, Światłość na oświecenie narodów i chwałę ludu Twego, Izraela” (Łk.2,29-32).

Wieczernia pomimo tego, że jest najstarszym nabożeństwem chrześcijańskim, zawiera niezwykle aktualne przesłanie. W jej treści należy szukać odpowiedzi na najważniejsze pytania nurtujące współczesnego człowieka: jak żyć, żeby się zbawić?

Poprzez przypomnienie stworzenia świata i wydarzeń historii zbawienia wieczernia staje się miejscem wychowania współczesnego człowieka. Wielopłaszczyznowa treść wieczerni poucza nas jak należy zachowywać się w stosunku do świata i do innych ludzi oraz jak należy postrzegać siebie. W stosunku do świata uczy ona poszanowania nie tylko każdej żywej istoty, ale całości stworzenia Bożego. Woda i powietrze, kamień i urodzajna gleba, wszystko co istnieje, powinno znajdować się pod opieką człowieka. Człowiek odpowiada za ich stan. Świat nie może być postrzegany jako wrogi człowiekowi byt, który należy zdobywać i ujarzmiać. Człowiek i wszystko, co istnieje jest dziełem Boga, Który nie pozostawia swojego stworzenia, nawet wówczas, gdy to stworzenie odchodzi od Niego.

Siebie samego człowiek powinien postrzegać jako grzesznika, ale grzesznika zbawionego przez Chrystusa. Przypomnienie grzechu nie ma na celu wtrącenia w otchłań rozpaczy i pesymizmu. Jest wezwaniem do trzeźwej i krytycznej oceny siebie, do odrzucenia egoizmu i uświadomienia wspólnoty losu nie tylko z ludźmi ale i całym stworzeniem. Człowiek jest powołany do twórczej pracy, możliwej dzięki Odkupieniu i trwaniu przy Bogu.

Tematy podjęte w nieszporach przekonują, że śmierć nie jest kresem życia, lecz radością spotkania z Bogiem, a więc początkiem zmartwychwstania i życia wiecznego. Treść wieczerni, w jej warstwie słownej, muzycznej, choreograficznej, gestach i czynnościach liturgicznych, a także oprawie zewnętrznej (szaty liturgiczne, kadzidło) można określić jako wielowarstwową aktualizację doświadczenia ludzkości od stworzenia do przyjścia Mesjasza.

Wieczernia ma ogromne znaczenie dla naszego życia i rozwoju duchowego. Treść słów i śpiew cerkiewny kształtują naszą duszę w sposób inny niż poznanie racjonalne. Poznajemy nie tylko wtedy, gdy rozumiemy i potrafimy przeprowadzić refleksję myślową nad tym, co do nas dociera. Każde nabożeństwo jest misterium i działaniem łaski. Uczestnictwo w łasce Bożej jest także poznaniem, chociaż niedefiniowalnym. Takiego poznania doświadczają m.in. dzieci, które uczestniczą w nabożeństwach. 

Jutrznia (utrenija)

Jutrznia nawiązuje do niektórych elementów nabożeństwa synagogalnego (w synagodze na środek uroczyście wynoszono zwój Tory podobnie jak dzisiaj, podczas jutrzni na środek cerkwi wynoszona jest Święta Ewangelia). Struktura i treść zarówno wieczerni jak i utrenii są wyraźnym świadectwem starożytnej praktyki Kościoła pierwszych wieków, który w najlepszych osiągnięciach myśli ludzkiej, w niektórych elementach nabożeństw przedchrześcijańskich i w przyjaznych człowiekowi zasadach życia społecznego upatrywał praobraz nauczania Jezusa Chrystusa i życia Kościoła. Jutrznia w swojej treści przypomina nam wydarzenia z Nowego Testamentu i pobudza nas do zastanowienia się nad swoim postępowaniem oraz jest inspiracją do doskonalenia osobowości.

Struktura jutrzni jest również dość skomplikowana. Do jej elementów stałych należą:

Aklamacja początkowa;

Lektura sześciu Psalmów (Szestopsałmie): Ps 3, 37, 62, 87, 102, 142;

Wielka ektenia;

Aklamacja „Bóg i Pan i objawił się nam” lub „Alleluja” wraz z odpowiednimi troparionami;

Lektura określonych na dany dzień psalmów (katyzmy poetyckie);

W dni wielkich świąt i w niedzielę polielej z czytaniem Ewangelii;

Kanon złożony z dziewięciu pieśni (w paktyce 8 pieśni, gdyż 2 pieśń zanikła);

Ps. 150 i Ps. 148 i odpowiednie stichiry (hymny chrześcijańskie wielu autorów z różnych okresów);

Wielka doksologia: „Chwała na wysokościach Bogu…”

Końcowe hymny i ektenie.

Tematem głównym jutrzni jest zwiastowanie Zmartwychwstania. Dokonuje się to w sposób wieloraki i na wielu płaszczyznach. Poprzedzone jest analizą kondycji człowieka. Analiza ta jest zawarta przede wszystkim w sześciu psalmach czytanych na początku jutrzni (Szestopsałmie).

Najważniejszą i najbardziej uroczystą częścią jutrzni jest Polijelej co oznacza „wiele łaski Bożej” albo „wiele światła”. Nazwa pochodzi od tego, że wówczas  zapalane są w cerkwi wszystkie światła. Ma to pomóc w skoncentrowaniu naszej uwagi na głównym wydarzeniu , w którym w tej chwili uczestniczymy – w Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. Zmartwychwstanie jest źródłem niezliczonych łask, jest naszym zmartwychwstaniem do prawdziwego życia tu na ziemi, co jest warunkiem wejścia do Królestwa niebieskiego.

Cerkiew prawosławna uznaje dzieci za swych pełnoprawnych wiernych dlatego dopuszcza je do pełnego udziału w Boskiej Liturgii i innych nabożeństwach, w tym także w nabożeństwie całonocnego czuwania. W związku z tym, cerkiew nie przewiduje specjalnych nabożeństw dla dzieci (z wyjątkiem molebnów). W rozumieniu nauki Cerkwi uczestnictwo w nabożeństwie polega nie tylko na pojmowaniu słów i czynności liturgicznych. Jest oczywiste, że dziecko, które nie potrafi jeszcze wszystkiego zrozumieć, nie może być pozbawione możliwości pełnego uczestnictwa w nabożeństwie słuchając śpiewów, oglądając ikony, obserwując zachowanie modlących się wokół ludzi i sprawującego nabożeństwo kapłana, czując zapach kadzidła, zapalając i gasząc świece itp. Poprzez takie doświadczenia dziecko może w pełni odczuwać działanie Świętego Ducha. Nie powinniśmy pozbawiać dziecka tych doświadczeń, lecz nauczyć się je cenić, szanować, cieszyć się z nich i być wobec dzieci cierpliwymi.

Jak poradzić sobie z nudą podczas nabożeństwa całonocnego czuwania?

Dzieci, podobnie jak i dorośli, którzy nieuważnie uczestniczą w nabożeństwach, mogą nudzić się podczas nich. W odniesieniu do dzieci (nie chcę tutaj mówić na temat dorosłych) łatwiej im będzie pokonać nudę, jeżeli nie będą bały się opowiedzieć o tym swoim rodzicom. Możemy wytłumaczyć dziecku, że dorośli także nie są wolni od tego rodzaju pokus. Zresztą dzieci są doskonałymi obserwatorami i szybko zauważają jak dorośli np. co chwila zerkają na zegarek albo przestępują z nogi na nogę lub zaczynają rozmawiać podczas nabożeństwa. Trzeba przekonać dziecko, by o tym, co myśli i czuje w trakcie nabożeństwa starało się mówić bezpośrednio Bogu poprzez modlitwę. Niech mówi w duszy i po cichu, że się nudzi i prosi, by Chrystus pomógł mu skupić uwagę na modlitwie. Niech stara się to robić przy pomocy prostych słów. Należy próbować wyjaśnić dziecku, że można w pomocą Bożą pokonać duchową niemoc i nie bać się jej oraz odważnie stawić jej czoło.

W jaki sposób można próbować przezwyciężyć znudzenie dzieci w trakcie nabożeństw? Można np. zainteresować dziecko obserwowaniem cerkwi, proponując mu zadania do wykonania np. rozejrzyj się po cerkwi i policz ikon Matki Bożej znajduje się w cerkwi, ile jest ikon Chrystusa, na ilu ikonach przedstawiona są święta? Można poprosić dziecko, aby zwróciło uwagę na ubiór duchownych: biskupa, kapłana, diakona. Warto by było, aby po powrocie do domu porozmawiać z dzieckiem o tym, co widziało ono w cerkwi, a także wyjaśnić ich wątpliwości. W ten sposób następnym razem będą one bardziej uważne i zapamiętają istotne szczegóły. W miarę jak dzieci rosną można im tłumaczyć coraz trudniejsze pojęcia.

Jeżeli małe dziecko zaczyna marudzić można na pewien czas po prostu wyjść ze świątyni lub spróbować zainteresować je czym innym. Można też przychodzić z małymi dziećmi tylko na część nabożeństwa.

Bardzo istotnym jest również stworzenie świątecznej radosnej atmosfery związanej z wyjściem do cerkwi na nabożeństwo (odpowiedni strój i radość z tego faktu). Powinniśmy przyprowadzać dzieci na te nabożeństwa (a przynajmniej na ich część) gdy jest sprawowany np. obrzęd poświęcenia wody, świec, płodów rolnych, palm. Niektóre z nich, jak np. poświęcenie świec i palm odbywają się podczas całonocnego czuwania.

Dzieci od najmłodszych lat powinny postrzegać cerkiew nie tylko jako budynek bądź siedzibę instytucji, ale przede wszystkim jako miejsce modlitwy i radosnego spotkania z Chrystusem oraz innymi wiernymi. Powinno być pewne, że w tym szczególnym miejscu zawsze zostanie wysłuchane i uzyska pomoc w trudnych chwilach przy rozwiązywaniu problemów i trosk życia codziennego.

Przypominanie znaczenia nabożeństw dla naszego życia, które staje się coraz bardziej „zabiegane” i coraz szybsze, staje się obecnie bardzo potrzebne. Zbyt często, również prawosławni chrześcijanie, nie wykorzystują szansy spotkania się z Bogiem, jakie daje im uczestnictwo w nabożeństwach. Skracamy modlitwy indywidualne, rzadko przystępujemy do Sakramentów Spowiedzi i Eucharystii, pragniemy jak najszybciej wyjść z cerkwi, słowem odfajkować nabożeństwo, aby jak najszybciej zasiąść przed telewizorem, komputerem lub rozpalić grilla. Coraz częściej nie zauważamy, że odchodząc od życia liturgicznego i przygotowania do Eucharystii, jakie dają nam nabożeństwa np. całonocnego czuwania stajemy się coraz bardziej nieczuli, agresywni, złośliwi i po prostu nieszczęśliwi.

Uczestnictwo w życiu liturgicznym Cerkwi chroni nas przed tego rodzaju niebezpieczeństwami, które jest skutkiem zniewolenia naszych dusz i ciał. Oczywiście bycie prawosławnym chrześcijaninem w dzisiejszych czasach nie jest łatwe i wymaga spełnienia wielu warunków. Jednym z nich jest uświadomienie sobie, a następnie doświadczenie tego, że nabożeństwo nie jest nudnym, bezużytecznym teatrem, lecz polem działania łaski Świętego Ducha, które obejmuje całe nasze jestestwo: rozum, serce, wolę, psychikę, ciało i ducha, czyli całą naszą osobowość. Skuteczne, zgodne z prawdą poznawanie nas samych i otwarcie na działanie Boskich energii jest konieczne dla naszego Zbawienia. Jest to – jak mawiał św. Serfim z Sarowa – zdobywanie Świętego Ducha (stiażanije Swiatago Ducha). Dokonuje się ono m.in. właśnie poprzez aktywne uczestnictwo w nabożeństwach, do których należy całonocne czuwanie. Są one znakiem prawdziwej, zgodnej z wolą Bożą przemiany nas samych i świata, tu i teraz.