Katarzyna Tynkiewicz
Zapal świeczkę (cz. I)
O kontrowersjach prawnych wokół tragicznych wydarzeń z przełomu stycznia i lutego 1946 r. w powiecie bielskim.
***
Ku pamięci ofiar ludobójstwa dokonanego na przełomie stycznia i lutego 1946 r. przez oddział PAS NZW, dowodzony przez Romualda Rajsa, pseudonim „Bury”, w powiecie Bielsk Podlaski.
***
Na przełomie stycznia i lutego 1946 r. oddział Pogotowia Akcji Specjalnej Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (PAS NZW), dowodzony przez Romualda Rajsa, pseudonim „Bury”, przeprowadził brutalną akcję skierowaną przeciwko ludności wyznania prawosławnego zamieszkującej wsie w powiecie Bielsk Podlaski. Działania oddziału „Burego” pochłonęły 79 ofiar1, wśród których znaleźli się mieszkańcy Zaleszan, Wólki Wygonowskiej, Szpaków, Zani, Końcowizny (wsie te zostały spalone: dwie pierwsze – 29.01.1946 r., kolejne – 2.02.1946 r.) oraz 30 furmanów2 rozstrzelanych pod Puchałami Starymi 31.01.1946 r.
Czyny, których dopuścił się oddział „Burego”, zostały zakwalifikowane przez Instytut Pamięci Narodowej – Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, w drodze przeprowadzonego w tej sprawie śledztwa, jako ludobójstwo.
Zgodnie z art. II Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r. (Dz.U. z 1952 r. Nr 2, poz. 9 ze zm.) „(…) ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:
a) zabójstwo członków grupy,
b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy,
c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego,
d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy,
e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy”.
Śledztwo IPN-u zostało jednak umorzone (30.06.2005 r.). Podstawą umorzenia był art. 17 § 1 pkt 5 (oskarżony zmarł) i 7 k.p.k. (postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone) oraz art. 322 § 1 k.p.k. (postępowanie nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia).
Ustalenia końcowe śledztwa (sygn. akt S 28/02/Zi) zostały upublicznione w formie informacji zamieszczonej na stronie internetowej Instytutu3, na której m.in. czytamy:
- „Przebieg wydarzeń podczas palenia wsi absolutnie nie pozwala na stwierdzenie, iż pozbawienie życia ich mieszkańców było niezamierzone. Metoda działania przy pacyfikacji wsi – podpalenie zabudowań z przebywającymi w nich ludźmi, zapędzenie ich do płonących domów, strzelanie do uciekających lub ratujących dobytek wskazuje na działanie w zamiarze bezpośrednim. Sprawcy swoje działania kierowali nie przeciwko indywidualnym osobom, lecz przeciwko określonym społecznościom wiejskim – grupom ludzkim, których łączyło pochodzenie i wyznanie. Rozstrzelanie furmanów również było zabójstwem zrealizowanym w zamiarze bezpośrednim. Miało na celu zlikwidowanie tych spośród nich, których uznano za Białorusinów. Wobec tego przyjąć należy, że rozpoznane czyny przestępne miały na celu likwidację członków grupy o takim samym pochodzeniu narodowo-religijnym”.
- „Dokonane zabójstwa furmanów, jak i skierowane ataki przeciwko mieszkańcom wsi były wymierzone w osoby cywilne, które realnie nie stanowiły zagrożenia dla oddziału. Brak jest danych, że osoby, które straciły życie działały w strukturach państwa komunistycznego, a ich działanie było wymierzone w rozbicie tej organizacji podziemnej”.
- „Spośród wszystkich (…) motywów, które determinowały działania „Burego” i części jego podwładnych, czynnikiem łączącym było skierowanie działania przeciwko określonej grupie osób, które łączyła więź oparta na wyznaniu prawosławnym i związanym z tym określaniu przynależności tej grupy osób do narodowości białoruskiej. Reasumując, zabójstwa i usiłowania zabójstwa tych osób należy rozpatrywać jako zmierzające do wyniszczenia części tej grupy narodowej i religijnej, a zatem należące do zbrodni ludobójstwa, wchodzących do kategorii zbrodni przeciwko ludzkości”.
- „Zabójstwa furmanów i pacyfikacji wsi w styczniu i lutym 1946 r. nie można utożsamiać z walką o niepodległy byt państwa, gdyż nosi znamiona ludobójstwa”.
Zupełnie odmiennej oceny czynów „Burego” dokonał 10 lat wcześniej Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego, który uznał je za działania w stanie wyższej konieczności. Sąd – opierając się na Ustawie z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. z 1991 r. Nr 34, poz. 149 ze zm.) – wydał 15.09.1995 r. postanowienie o unieważnieniu wyroku skazującego Romualda Rajsa4. Nie zastosował tym samym ustępu 3 artykułu 1 tej ustawy. Zgodnie z przywołaną regulacją:
„Art. 1. 1. Uznaje się za nieważne orzeczenia wydane przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub przez organy pozasądowe w okresie od rozpoczęcia ich działalności na ziemiach polskich, począwszy od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r., jeżeli czyn zarzucony lub przypisany był związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego albo orzeczenie wydano z powodu takiej działalności, jak również orzeczenia wydane za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz obowiązkowym dostawom.
2. Przepis ust. 1 stosuje się również, jeżeli czyn został popełniony w celu uniknięcia w stosunku do siebie lub innej osoby represji za działalność, o której mowa w tym przepisie.
3. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się, jeżeli dobro poświęcone pozostawało w rażącej dysproporcji do dobra, które uzyskano lub zamierzano uzyskać, albo sposób działania lub zastosowany środek były rażąco niewspółmierne do zamierzonego lub osiągniętego skutku.
4. (uchylony)”.
Unieważnienie wyroku skazującego „Burego” jest równoznaczne z jego uniewinnieniem („Stwierdzenie nieważności orzeczenia uznaje się za równoznaczne z uniewinnieniem” – art. 2 ust. 1 zd. 2 cyt. ustawy) i dało podstawę do wypłaty odszkodowania rodzinie „Burego” („Osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia (…), przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia albo decyzji. W razie śmierci tej osoby uprawnienie to przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców” – art. 8 ust. 1 cyt. ustawy).
Tymczasem starania podjęte przez społeczność prawosławną o otwarcie drogi prawnej do dochodzenia odszkodowań przez ofiary „Burego” spaliły na panewce. Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (druk nr 813 Sejmu RP VI kadencji), przygotowany z inicjatywy posła Eugeniusza Czykwina, został uznany w opinii prawnej przedstawionej przez Biuro Analiz Sejmowych jako kontrowersyjny, Rada Ministrów zaś oceniła go negatywnie. Ostatecznie nowela nie została uchwalona5.
W konkluzji należy stwierdzić, że tak rozbieżne oceny prawne, jakich dokonał – z jednej strony – Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego w 1995 r. oraz – z drugiej strony – IPN w 2005 r., budzą wątpliwości. Nasuwa się pytanie o standardy demokratycznego państwa prawnego, jakim jest RP, a także o możliwość zastosowania wobec orzeczenia z 1995 r. nadzwyczajnego środka zaskarżenia na podstawie art. 521 § 1 k.p.k. („Prokurator Generalny, a także Rzecznik Praw Obywatelskich, może wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie”).
_____________________
1 Według ustaleń IPN-u.
2 Mężczyźni prowadzący furmanki, którzy zostali wyznaczeni przez sołtysów swoich wsi do wypełnienia świadczenia na cele publiczne w postaci przewiezienia drzewa opałowego z Łozic do Orli. Mężczyźni ci zostali zatrzymani przez oddział „Burego”.
3 Zob. http://ipn.gov.pl/wydzial-prasowy/komunikaty/informacja-o-ustaleniach-koncowych-sledztwa-s-2802zi-w-sprawie-pozbawienia-zyc (dostęp: 28.01.2013).
4 „Bury” został skazany na karę śmierci 1.10.1949 r. Wyrok został wykonany 30.12.1950 r.
5 Zob. http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/0/CD814C915A4E5360C12577D1004F62BF?OpenDocument (dostęp: 28.01.2013).
