Posłużmy się przykładem – spróbujmy porównać post do samochodu: jedni mogą w nim widzieć świetną możliwość ucieczki przed deszczem, czy na odwrót – słońcem, inni – przechowywania rzeczy w bagażniku, jeszcze inni będą go postrzegać jako pomieszczenie do zamykania w nim innych, entuzjaści doznań estetycznych zaczną go intensywnie myć, ale czy ktoś wpadnie na to, że auto tak naprawdę służy przede wszystkim do jazdy? Jak widzimy – jeden post, a ile punktów widzenia...

Przedstawmy nasz. Nasz, czyli prawosławny, punkt widzenia jest ascetyczny. To greckie słowo oznaczające ćwiczenia, przygotowujące człowieka do zapasów, do walki. A co oznacza samo słowo „post”, jeśli już przy pojęciach jesteśmy? Mamy tu kilka tłumaczeń. Pierwsze podaje Aleksander Bruckner, pisząc, iż to zapożyczenie z języka staroniemieckiego fasta, oznaczające „sprzątnąć, zjeść”, które weszło do użycia w językach słowiańskich w VIII–IX w., a które dziś w niemieckim brzmi Fasten. Z kolei w kręgach rosyjskojęzycznych mamy, prócz zbieżnego z Brucknerowskim, inne wyjaśnienie – w klasycznym słowniku opisowym języka rosyjskiego, wydanym w latach 1863–66, autorstwa Włodzimierza Dala wskazuje się na związek słowa „post” z pojęciami z dziedziny wojskowości: post – „warta, patrol, bycie na straży”. Autorzy innych wschodnich słowników i encyklopedii wyjaśniają jego znaczenie podobnie, przytaczając również łacińskie słowo positus – pozycje bojowe, posterunki. A więc retoryka wojskowa, sugerująca walkę. Jaką walkę i z czym, a może o co – o tym poniżej.

Nie jest dla nikogo tajemnicą, że człowiek składa się nie tylko z ciała. Ma coś jeszcze – materialiści powiedzą „nadbudowę”, wierzący – ducha, duszę. I często w świadomości nawet samych chrześcijan post jest postrzegany jako walka z ciałem, która ma pomóc naszej duszy. Ciało jako coś materialnego uważane jest za pewien ciężar, za coś, co krępuje duszę, co jej przeszkadza. Ale nie jest to prawda, a przynajmniej nie do końca. Aby wyjaśnić tę kwestię, spróbujmy znów określić pewne pojęcia.

O prawdziwość ludzkiego ciała, o jego piękno, o jego ponowne nakierowanie ku Bogu trzeba walczyć. Ile wkładamy wysiłku w upiększanie naszych ciał? W troskę o ich, jak się nam wydaje, piękno? Gładkość, smukłość, zgrabność, atrakcyjność, ba, seksowność – to cała olbrzymia gałąź przemysłu lub nawet dziedzina ludzkiej kultury. Ale w rzeczywistości to tylko makijaż dla chorego człowieka. Nie twierdzę, że człowiek powinien być brudny, rozczochrany i otoczony niemiłą aurą. Chciałbym tylko wskazać, jak wiele czasu oddajemy czemuś, co w gruncie rzeczy nie przynosi pożytecznych owoców, a raczej ociera się o zagrożenia: rodzi nutkę próżności, rozwiązłości, pokusy; chcemy, by nas podziwiano, adorowano, zazdroszczono nam, by brano nas za innych, lepszych i ładniejszych niż jesteśmy naprawdę... A jednak taki świat przemija, i dzieje się to na tyle szybko, że nie nadążamy z akceptacją tych zmian: cały czas chcemy czuć się młodzi, piękni i atrakcyjni, inwestując w to wciąż więcej i więcej środków, emocji i wysiłków. Ukuliśmy nawet dość specyficzne pojęcia, wskazujące nasze wzory: ikona stylu, ikona mody, ikona jeszcze czegoś... 

Nie jest tajemnicą, że wraz z grzechem do naszych ciał i dusz weszły choroby i śmierć. Z tego punktu widzenia nawet pozornie zdrowe ciała młodych ludzi nie są takimi naprawdę. One również są poddane chorobom, żądzom, namiętnościom, słabościom. Jeśli człowiek podąża za głosem tych pragnień (niezależnie od motywów – czy to świadomie, bo szuka rozrywki i dogadzania sobie, czy to nieświadomie, bo automatycznie uważa taki stan za prawdziwą ludzką naturę), tym energiczniej będzie szukał sposobu ich zaspokojenia. I dlatego wszelka myśl o ascetyzmie i konieczności wysiłków, nakierowanych ku poskromieniu tych złych sił w człowieku tak trudno znajduje zrozumienie. Co ciekawe, ojcowie-asceci, praktykujący – nazwijmy go – duchowo zdrowy tryb życia, nie wymagali od swych ciał zbyt wiele. Oczywiście, znamy wiele przypadków skrajnej ascezy i wyrzeczeń, ale tych nie polecam ze zrozumiałych względów. Ponieważ jednak nawet wśród dawnych ascetów nie wszyscy byli w stanie przestrzegać tak rygorystycznego trybu życia, skoncentrujmy się więc na tzw. podstawie. Najprościej mówiąc, ojcowie zalecali czynić wszystko (a) – z umiarem, (b) – konsekwentnie. Z umiarem jedli, z umiarem pili, z umiarem spali – nic ponadto. I trwało to latami. Natomiast fakt zaostrzenia tych reguł wynikał z ich dobrowolnej chęci doskonalenia się w wysiłkach i osiągnięcia wysokiego stopnia rozwoju duchowego. Ciało jest przyjacielem duszy i bez niego ta ostatnia nie może gromadzić cnót i osiągać zbawienia. O ciało trzeba się troszczyć, a jakże! „Zatroszcz się o swoje ciało, gdyż jest świątynią Boga. Zatroszcz się o nie! Powinno zmartwychwstać, a ty będziesz musiał zdać sprawę przed Bogiem, co z nim zrobiłeś. Tyle wysiłku, ile wkładasz w leczenie chorego ciała, włóż i w troskę o to, by przygotować je do zmartwychwstania oczyszczeniem od wszystkich namiętności”. To słowa św. mnicha Izajasza. Oczyszczanie od namiętności, czyli głęboko skrytych w nas złych pragnień, które w dość istotny sposób czynią nas swoimi niewolnikami, wymaga ogromnego wysiłku. I to jest właśnie owa pozorna sprzeczność – ciało, „które prowadzi do śmierci”, zmaga się z ciałem, „świątynią Ducha Świętego”. Asceza, czyli – jak już wiemy – przygotowanie do walki, do zmagań, pomaga okiełznać żądze i w ten sposób oczyszcza ciało. Asceza nie zabija ciała, jak twierdzą niektórzy przeciwnicy postu, duchowości i w ogóle chrześcijaństwa; to grzech zabija ciało człowieka. Ale tu również wymagany jest rozsądek i umiar – św. Eliasz prezbiter podkreśla tę racjonalność w traktowaniu własnego ciała: „Asceta musi wiedzieć, kiedy i czym karmić ciało, jak wroga [z powodu tkwiących w nim namiętności i złych pragnień – przyp. ks. M.S.], i kiedy należy je wzmocnić, jak osłabionego przyjaciela”.

Pomówiliśmy o ciele, jego możliwościach i słabościach, przyjrzyjmy się duszy. „Inne są żądze ciała, inne są żądze duszy. Kto pierwsze z nich zwalcza, a o drugie nie wykazuje żadnej troski, ten jest podobny do człowieka, który – choć dla obrony przed dzikimi zwierzętami zbudował sobie wysoki i mocny płot – to pozwala ptakom skwapliwie wydziobywać wspaniałe kiście winogron – własne myśli” – ostrzega wspomniany Eliasz prezbiter. Natomiast gdy człowiek prowadzi walkę o swoją duszę, to daje się zaobserwować zadziwiająca zależność duszy i ciała: „Gdy upiększa się dusza, to również ciało, które związało się z duszą, otrzyma piękno w swoim czasie, gdy to, co zniszczalne, przyoblecze się w niezniszczalność” – zauważa św. Paweł w Liście do Koryntian (I Kor 15, 53). Im bardziej dusza upiększa się teraz, tym większe piękno otrzyma ciało po zmartwychwstaniu” – pisze św. Tichon Zadoński. Ale nie tylko po zmartwychwstaniu. Ojcowie podkreślają fakt wzajemnego oddziaływania dusz i ciał już teraz, w naszym świecie. Skąd ojcowie asceci mogli to wiedzieć? Z własnego doświadczenia. Oddając się kontemplacji, modlitwie i duchowemu doskonaleniu, byli w stanie obserwować i samych siebie, i braci, i nauczycieli. Dlatego też z pełnym przekonaniem piszą o „przedzmartwychwstaniu ciał”: „Przed zmartwychwstaniem dusz – pisze św. Symeon Nowy Teolog – zdarza się zmartwychwstanie ciał. To zmartwychwstanie dusz i ciało oświeca swoim własnym blaskiem i światłością, wylewaną przez Ducha”. Święty Grzegorz Palamas potwierdza tę myśl: „W ludziach, którzy skierowali swój umysł ku Bogu i duszę nakierowali na pragnienie Bożych spraw, również i ciało, zmieniwszy swe nastawienie, wznosi się wraz z umysłem i zaznaje obcowania z Bogiem, przez co i ono bywa własnością i domem samego Boga”. Czy nie przeżyliście nigdy sytuacji, kiedy przyjemny z pozoru człowiek przy bliższym poznaniu okazuje się odpychający? Gdy jego miła, jak sądziliśmy z dystansu, aparycja nagle zaczyna nas napawać co najmniej jakąś nieokreśloną obawą? Nie wiemy, co jest nie tak, ale instynktownie czujemy, że powinniśmy się wycofać – takie złe „piękno”, chłód, lęk, poczucie zagrożenia... Coś musi siedzieć w duszy człowieka i wywierać tak negatywny wpływ na ciało. Inaczej mówiąc – nie wszystko złoto, co się świeci. I odwrotnie – są ludzie dobrzy, ciepli, serdeczni, którzy wcale nie muszą być kandydatami na miss lub misterów, mało tego – czasem z wyraźnym kalectwem, a mimo to piękni w swym człowieczeństwie. I czujemy, że dobrze nam być z nimi. 

Ale by tak się stało, człowiek powinien wkroczyć na drogę ascezy. I nie ma tu rozgraniczenia na mnichów i świeckich, duchownych i laików – każdy z nas powinien kroczyć wąską drogą, pokonywać przeszkody według własnych możliwości, na własną miarę. Post, a zwłaszcza Wielki Post, jest ku temu dobrą okazją. Ale o tym już następnym razem. 

Fot. www.news.2000.com.ua

Zob. część II: (Nie) samym chlebem...? Część II.